Lingua asturian

De Wikipedia, le encyclopedia libere
Lingua asturian
Lingua extincte
Nomine native: asturianu
instantia de: lingua[*], lingua moderne[*], lingua natural[*]
subclasse de: Asturleonese[*]
Create per: {{{creator}}} in {{{data}}}
Contexto: {{{contexto}}}
Parlate in: {{{statos}}}
Regiones:Parlate in: {{{region}}}
Periodo: {{{periodo}}}
Personas: 110 000, 450 000, 100 000, 450 000
Scriptura: alphabeto latin
Typologia: {{{typologia}}}
Phylogenese:


 
  
   
    
     
      
       

Statuto official
Nationes: nulle
Regulate per: Academy of the Asturian Language
Codices de position
ISO 639-1
ISO 639-2 ast
ISO 639-3 ast
Glottolog astu1245 astu1246, astu1245
LinguistList [1]
Linguasphere [2]
IETF ID ast
SIL {{{sil}}} 
SIL {{{sil2}}}
Wikimedia ID ast
Extracto in lingua
Declaration universal del derectos del homine - Art.1
{{{extracto}}}
Le Patre Nostre
{{{extracto2}}}
Translitteration
{{{translitteration}}}
Commons: Asturian language
categoria principal: Category:Asturian language

Le lingua asturian o asturiano es un lingua ibero-romanic del subgruppo astur-leonese parlate in Asturias, Espania.

Historia[modificar | modificar fonte]

Le lingua asturian es le resultato del developpamento del latino portate per le Imperio Roman in le territorio del asturianos e cantabros jam ab le seculo 1. Del lingua asturian o le linguas que parlava le populos preroman pauco es cognoscite, sed esseva le apprentissage del latino con characteristicas linguistic del lingua asturian que lo dava su characteristica proprie trans un processo de formation progressive.

Malgrado documentation precoce, super toto in le fueros (Avilés 1155, Uviéu 1295, Campumanes 1247), le normalisation linguistic del asturiano es un facto recente. Como altere linguas minoritari del Peninsula Iberic, post le seculo 14 le asturiano comenciava perder parlatores a causa del espaniol, que esseva le lingua del classes alte e le administration.

Il non es usque le seculo 16 que appare le prime autor moderne con nomine e opera cognoscite, Antón de Marirreguera. Post ille seque Francisco Bernaldo de Quirós, de qui es conservate le poema El Caballu.

In le seculo 19 comenciava le renascentia del asturiano gratias a Gaspar Melchor de Xovellanos qui recognosceva le "vitalitate del dialecto de Asturias" e comenciava, inter altere projectos, un dictionario. In 1839 su grande amico Xosé Caveda y Nava (1796-1882) remontava su Colección de Poesías en Dialecto Asturiano que esseva le prime libro editate in iste lingua.

In le seculo 19 es registrate le prime tentativas de scriber in asturiano codificate: in 1869 Xuan Junquera Huergo finiva un Gramática Asturiana que non esseva editate. In 1891 Apolinar Rato y Hevia publicava le Vocabulario de palabras y frases bables que se hablaron antiguamente y de las que hoy se hablan en el Principado de Asturias.

Nonobstante, in le seculo 20 le asturiano esseva considerate un dialecto o un conjuncto de linguages.

Le recognoscentia del existentia del lingua asturian veniva in 1974 con le creation del Conceyu Bable e in 1981 con le creation del Academia de la Llingua Asturiana.

Dialectos[modificar | modificar fonte]

Le linguas asturian ha tres dialectos:

  • Asturiano occidental: Illo se trova inter le rivieras Navia e Nalon, in le occidente del provincias de Leon, Zamora e Salamanca.
  • Asturiano central: Illo se trova inter le riviera Seya e un linea que va desde Ḷḷena usque le Nalon e in le nord de Leon.
  • Asturiano oriental: Parlate inter le riviera Seya e le linea que marca le riviera Miera con variante in le nord de Caceres e sud de Salamanca.

Il ha anque un variation de transition nominate "Eonaviego".

Grammatica[modificar | modificar fonte]

Phonologia[modificar | modificar fonte]

Vocales[modificar | modificar fonte]

Anterior Central Posterior
Clause
i /i/
u /u/
e /e/
o /o/
a /a/
Medie
Aperte


Consonantes[modificar | modificar fonte]

labiales dentales alveolares palatales velares
occlusive surde p t - t͡ʃ k
occlusive sonor b d - ʝ g
fricatives f θ s ʃ -
nasales m - n ɲ -
laterales - - l (ʎ) -
vibrantes - - ɾ/r - -

Morphologia[modificar | modificar fonte]

Genere e numero[modificar | modificar fonte]

Le substantivos in asturiano ha duo generes: masculino e feminino.

Existe anque le genere neutre, le qual appare in le articulo, le adjectivos, in le referentias e in le pronomines personal concordate con substantivos non contabile e con altere elementos de characteristicas simile.

Le neutro nunquam ha concordantia in plural, e on pote vider isto in le verbo. Per le existentia del neutro, le adjectivo in asturiano pote haber tres terminationes: masculin, feminin e neutre. Per exemplo: malu, mala, malo.

Syntaxe[modificar | modificar fonte]

Le gruppo nominal[modificar | modificar fonte]

Gruppo nominal es le union de duo o plus syntagmas que functiona como un conjucto unite con functiones nominal. Illo es constituite per substantivos, adjectivos e adverbios.

In asturiano, on pote vider subordination in le gruppo nominal:

  • Del substantivo depende un adjectivo: home reutu
  • Del adjectivo depende un adverbio: bien llimpies
  • Del adverbio depende un altere adverbio: muncho apriesa

Vocabulario[modificar | modificar fonte]

Le lingua asturian es le resultato del developppamento del latino parlate in le territorio del antique asturianos e cantabros. Le majoritate del parolas del asturiano proveni del latino: ablana, agua, falar, güeyu, home, llibru, muyer, pesllar, pexe, práu, suañar....

Substrato[modificar | modificar fonte]

Del lingua del asturianos e cantabros non se sape multo. On pensa que illo pote esser proxme a altere linguas indoeuropee como le lingua celtic e le lusitano. Illo se aggruppa con le nomine de substrato prelatino al parolas del lingua del asturianos. Alicun exemplos: Bedul, boroña, brincar, bruxa, cándanu, cantu, carrascu, comba, cuetu, güelga, llamuerga, llastra, llócara, matu, peñera, riega, tapín, zucar...

Superstrato[modificar | modificar fonte]

Con le nomine de superstrato se cognosce le influentia de altere linguas posterior al latino.

Germanismos[modificar | modificar fonte]

Illos es le parolas que proveni del linguas del populos germanic que conquireva le Peninsula Iberic post le cadita del Imperio Roman. Alicun exemplos es: Blancu, esquila, estaca, mofu, serón, espetar, gadañu o tosquilar.'

Arabismos[modificar | modificar fonte]

Le arabismos entra in le asturiano directemente o trans altere linguas del Peninsula Iberic como le espaniol. Alicun exemplo es: Acebache, alfaya, altafarra, bañal, ferre, galbana, mandil, safase, xabalín, zuna, zucre.

Prestos[modificar | modificar fonte]

Le asturiano ha prestos de altere linguas como:

  • le espaniol
  • le francese
  • le occitano
  • le galleciano

Orthographia[modificar | modificar fonte]

Desde le prime textos, le asturiano utilisa le alphabeto latin. In 1981, le Academia de la Llingua Asturiana editava un norma orthographic. Nonobstante, in le Terra de Miranda (Portugal), le mirandese (del mesmo gruppo linguistic que le asturiano) utilisa un altere graphia.

Graphemas
Majuscule A B C D E F G H I L M N Ñ O P R S T U V X Y Z
Minuscule a b c d e f g h i l m n ñ o p r s t u v x y z
Nomine a be ce de e efe gue hache i ele eme ene eñe o pe erre ese te u uve xe ye zeda
Phonema a b θ / k d e f g - i l m n ɲ o p ɾ/r s t u b ʃ ʝ θ


Digraphos
Majuscule CH GU + E I LL QU + E I RR (entre vocales)
Minuscule ch gu + e i ll qu + e i rr (entre vocales)
Nomine che - elle cu erre doble
Phonema t͡ʃ g ʎ~ʝ k r

Exemplos de textos in alicun dialectos[modificar | modificar fonte]

Articulo 1 del Declaration Universal del Derectos Human
Location Bloco linguistic Texto
Dialectos asturleonese
Habla de Carreño Asturias Asturleonese Central Tolos seres humanos nacen llibres y iguales en dignidá y drechos y, pola mor de la razón y la conciencia de so, han comportase fraternalmente los unos colos otros.[1]

Habla de Somiedo

Asturias Asturleonese Occidental Tódolos seres humanos nacen ḷḷibres ya iguales en dignidá ya dreitos ya, dotaos cumo tán de razón ya conciencia, han portase fraternalmente los unos conos outros.[2]

Paḷḷuezu

Leon Asturleonese Occidental Tódolos seres humanos nacen ḷḷibres ya iguales en dignidá ya dreitos ya, dotaos cumo tán de razón ya conciencia, han portase fraternalmente los unos conos outros.[2]

Cabreirés

Leon Asturleonese Occidental Tódolos seres humanos ñacen llibres y iguales en dignidá y dreitos y, dotaos cumo están de razón y concéncia, han portase fraternalmente los unos pa coños outros.[3]

Mirandés

Trás-os-Montes (Portugal) Asturleonese Occidental Todos ls seres houmanos nácen lhibres i eiguales an denidade i an dreitos. Custuituídos de rezon i de cuncéncia, dében portar-se uns culs outros an sprito de armandade.[4]
Linguas de transition

Extremeño

Extremadura y Salamanca Linguages de transition inter le asturleonese e le espaniol Tolos hombris nacin libris i egualis en digniá i derechus i, comu gastan razon i concéncia, ebin comportal-se comu hermanus los unus conos otrus.[5]

Cantabro o Montañés

Cantabria Tolos seris humanos nacin libris y eguales en dignidá y drechos y, dotaos comu están de razón y conciencia, tién de comportase comu hermanos los unos conos otros.[6]
Altere linguas romanic
Portugese Portugal Portugués Todos os seres humanos nascem livres e iguais em dignidade e em direitos. Dotados de razão e de consciência, devem agir uns para com os outros em espírito de fraternidade.
Galleciano Gallecia Gallego Tódolos seres humáns nacen ceibes e iguais en dinidade e dereitos e, dotados como están de razón e concienza, dében de se comportar fraternalmente uns cos outros.
Espaniol Castilla Castellano Todos los seres humanos nacen libres e iguales en dignidad y derechos y, dotados como están de razón y conciencia, deben comportarse fraternalmente los unos con los otros.

Referentias[modificar | modificar fonte]

  1. Omniglot. "Writing systems & languages of the world" (inglés). Consultate le 27 de enero 2011.
  2. 2,0 2,1 Google Libros. "La Fala de Palacios del Sil" (asturleonés). Consultate le 27 de enero 2011.
  3. Google Libros. "El habla de La Cabrera Alta" (español y asturleonés). Consultate le 2 de febrero 2011.
  4. Patrono:Cita libro
  5. Ismael Carmona García. "Morfologia del extremeño" (español). Consultate le 7 de febrero 2011.
  6. Patrono:Cita publicación

Ligamines externe[modificar | modificar fonte]